Πολιτισμός
Μέσα στο πέρασμα των αιώνων η Ζάκυνθος ανέπτυξε πλούσιο πολιτισμό, δέχτηκε επιρροές από την Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό και μαζί με τα άλλα νησιά του Ιονίου απέφυγε τον τουρκικό ζυγό και τα σκοτεινά χρόνια που επέβαλε στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Οι Ενετοί κατακτητές επηρέασαν τους κατοίκους της Ζακύνθου σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής τους και κυριότερα στις Τέχνες και τα Γράμματα, την αρχιτεκτονική και γενικότερα στον πολιτισμό σε σημείο η Ζάκυνθος να αναφέρεται ως “η Βενετία του Νότου”.
Θέατρο
Μαζί με τη μουσική και τους παραδοσιακούς χορούς, αποδίδεται μεγάλη σημασία στο θέατρο, τόσο σαν κοινή στιγμή γιορτής, όσο και σαν στοιχείο λαϊκής παράδοσης που οι ρίζες του χάνονται στην περίοδο της ενετικής κυριαρχίας. Ενώ, αρχικά, έκαναν τις παραστάσεις στα αρχοντικά σαλόνια και ως επί το πλείστον ήταν αποκλειστικότητα των πλουσίων τάξεων, κατά τα τελευταία χρόνια της ενετικής ηγεμονίας κατασκευάστηκε ένα θέατρο που άρχισε να φιλοξενεί, για πρώτη φορά, και τις πιο λαϊκές τάξεις.
Τα δύο θεατρικά είδη που αναπτύχθηκαν με μεγαλύτερη επιτυχία υπήρξαν οι όπερα και οι λεγόμενες "ομιλίες", λαϊκές παραστάσεις που συχνά κατήγγειλαν τις κοινωνικές αδικίες που υφίσταντο οι πιο φτωχοί; σ' αυτά τα έργα το συνηθισμένο θέμα ήταν επομένως η αντίθεση μεταξύ πλουσίων και φτωχών και οι ηθοποιοί φορούσαν μάσκα για να κρατούν την ανωνυμία τους.
Μουσική - Καντάδες & Αρέκιες
Η χρήση μουσικών οργάνων, που αρχικά υιοθετήθηκε για να συνοδεύει στρατιωτικές παρελάσεις, οδήγησε τους νησιώτες, μέσα στους αιώνες, να φτιάχνουν μπαλάντες, για να συντροφεύουν τις στιγμές λαϊκών εορτών. Παρά τις βενετσιάνικες επιρροές (Ζακυνθινή Σερενάτα) και τις κρητικές, από την αρχαιότητα στο νησί αναπτύχθηκαν ίδια μουσικά σχήματα που έφτασαν σε στιγμές μεγαλύτερης αίγλης με την ίδρυση της Μουσικής Σχολής της Ζακύνθου το 1815 και με το σχηματισμό εκείνα τα χρόνια μουσικών λεσχών και χορωδιών.
Την στρατιωτική αυτή παράδοση την ξαναβρίσκουμε τόσο στην εκκλησιαστική μουσική, όσο και στους παραδοσιακούς χορούς, η πιο γνωστή έκφραση των οποίων είναι σίγουρα το συρτάκι. Είναι ένας αρχαίος κι ζωηρός χορός που συνοδεύεται από λαϊκά τραγούδια με θέμα τον έρωτα και το γάμο.
Η μουσική και το τραγούδι αποτελούσαν και αποτελούν αχώριστο σύντροφο των ζακυνθινών. το τραγούδι αποτελεί κύριο μέρος στην ζωή των ζακυνθινών, οι οποίοι από τα παλαιότερα χρόνια έως σήμερα το χρησιμοποιούν για να εκφράσουν συναισθήματα χαράς ή λύπης. Η παρουσία και η σημασία που έδιναν οι ζακυνθινοί στη μουσική εντοπίζεται από τα χρόνια της αρχαιότητας, όπου για να τιμήσουν τον Πυθαγόρα, τύπωσαν νόμισμα με την μορφή του και την λύρα. Από τα παλιά χρόνια, στις γιορτές και τα πανηγύρια, τραγουδούσαν ομηρικά άσματα, αναφέρεται κιόλας και ο ραψωδός Σιμωνίδης, ο οποίος τραγουδούσε τα έπη του Αρχίλοχου.
Στην Ζάκυνθο συναντάμε τέσσερα είδη μουσικής: την ζακυνθινή εκκλησιαστική μουσική, τα δημοτικά τραγούδια και χορούς, τις αρέκιες και τις καντάδες.
Οι αρέκιες προέρχονται από την ιταλική λέξη A Orecchio, που σημαίνει «ακουστικώς» και είναι τα λαϊκά τραγούδια της Ζακύνθου που τα συναντάμε και στα υπόλοιπα νησιά της Επτανήσου. Είναι τραγούδια με ιδιαίτερο στυλ, που τραγουδιούνται με τέσσερις φωνές, χωρίς τη συνοδεία οργάνου. Η αρμονία τους είναι κάπως περίεργη, αφού πολλές φορές η 3η φωνή τραγουδάει ψηλότερα από την 1η φωνή. Αυτόν τον τρόπο οι ζακυνθινοί τον λένε «τέρτσα». Οι αρέκιες ξεκινούν με μια φωνή (σόλο) και κατόπιν η αρμονία συμπληρώνεται με τις άλλες φωνές που ακολουθούν.
Οι ζακυνθινές καντάδες (λέγονται και σερενάτες) είναι το δημοφιλέστερο είδος της έντεχνης επτανησιακής μουσικής. Είναι παλιά παραδοσιακά, πολυφωνικά, μουσικά κομμάτια για χορωδία και τραγουδιόνται με τη συνοδεία κιθάρας και μαντολίνου. Οι στίχοι έχουν ερωτικό περιεχόμενο και είναι μπολιασμένοι με την αγάπη για το ασθενές φύλλο. Άλλοι είναι γραμμένοι από στιχουργούς και άλλοι είναι αυτοσχέδιοι. Τα αρμονικά αυτά τραγούδια με την γλυκιά και νοσταλγική μελωδία και τους ρομαντικούς στίχους εξακολουθούν να προκαλούν ιδιαίτερη συγκίνηση.
Οι ζακυνθινές καντάδες και οι αρέκιες άρχισαν να διαμορφώνονται στα νεότερα χρόνια. Με την πτώση της Κρήτης και την κάθοδο των Κρητικών στο νησί, μεταφέρεται η κρητικο-βυζαντινή μουσική. Η ιταλική, επίσης, μουσική έχει βαθιά επίδραση στην τοπική μουσική. Στην πορεία όμως διαμορφώνεται η επτανησιακή, που δεν είναι ούτε ιταλική, ούτε κρητική, μα καθαρά επτανησιακή. Η μουσική είναι για τους ζακυνθινούς έκφραση και αντανάκλαση των ιστορικών συνθηκών που διαμορφώνουν τον ζακυνθινό πολιτισμό. Η ζακυνθινή καντάδα αποτελεί την πιο αγαπημένη μουσική για το λαό. Πρόκειται για μια αρμονική σύνθεση των πιο υψηλών αισθημάτων του λαού της Ζακύνθου σε ομορφιά, χάρη και έκφραση που δίνει τόνο στη ζωή και στο ωραίο.
Η ζακυνθινή καντάδα εξακολουθεί να συγκινεί κάθε άνθρωπο. Ξεχωριστός ζακυνθινός μουσικός ήταν ο Δομενεγίνης, ενώ ο Αντώνιος Καπνίσης υπήρξε ένας από τους λαμπρότερους κιθαρίστες. Εκείνος όμως που άνοιξε τον δρόμο της νεοελληνικής μουσικής, είναι ο Παύλος Καρρέρης που είχε ένα αυθόρμητο μουσικό ταλέντο και μια σοβαρή τεχνική, βασισμένη πάνω σε μια άρτια μουσική μόρφωση. Στην Ζάκυνθο από πολύ παλιά άρχισαν να συγκροτούνται χορωδίες και σύλλογοι για την ανάπτυξη της μουσικής.
Στην καλλιέργεια και ανάπτυξη του μουσικού αισθήματος του ζακυνθινού λαού συνέβαλλαν πολλοί παράγοντες και πρώτα απ' όλα το ίδιο το νησί με τ' άνθη και τα λουλούδια του, τις ακρογιαλιές, την πλούσια βλάστηση και την γαλήνη του. Ο μουσικός πολιτισμός μπορεί να δέχτηκε επιδράσεις από την Ιταλία, αλλά αφομοίωσε και ανάπλασε αυτές τις επιδράσεις μέσα στο δικό του περιβάλλον. Έτσι από τις αρχές του 19ου αιώνα αρχίζει να δημιουργείται η λεγόμενη «Επτανησιακή Μουσική Σχολή», που κυριότεροι εκπρόσωποί της είναι ο Νικόλαος Μάντζαρος, ο Σπύρος Σαμαράς, ο Διονύσιος Λαυράγκας και ο Παύλος Καρρέρης.
Ζωγραφική
Οι πρώτες επιρροές στο χώρο της ζωγραφικής έχουν απαρχή την βυζαντινή τέχνη. Οι πρώτοι ζωγράφοι ασχολούνται αποκλειστικά με θρησκευτικά θέματα και αγιογραφίες σε εκκλησιές, και χρησιμοποιούν την τεχνική τέμπερας με αυγό πάνω σε ξύλο.
Τον δέκατο έβδομο αιώνα με την εμφάνιση του Δοξαρά αλλάζει η τεχνική και περνούν στη χρήση λαδιού σε καμβά, πράγμα που οδηγεί στην διάδοση προσωπογραφιών και προοπτικών σχεδίων. Ένας άλλος εξέχων ζωγράφος υπήρξε ο Κουδούνης που ανήκε στην Φιλική Εταιρεία και ζωγράφισε πίνακες με εθνικιστικά μηνύματα και όχι μόνο θρησκευτικούς. Δεν πρέπει να ξεχαστεί και ο Τσάκος για την ζωγραφική του ποιότητα και την ακρίβεια με την οποία ζωγράφιζε τις λεπτομέρειες στις προσωπογραφίες του.
Τον δέκατο ένατο αιώνα η ζωγραφική αλλάζει, εν μέρει, προοπτική. Δεν είναι πια μόνο μια ιερή τέχνη που εκτίθεται στις εκκλησίες, αλλά αρχίζει να θεωρείται σαν τέχνη που όλοι μπορούν να θαυμάζουν και στους τοίχους του δικού τους σπιτιού.
Αυτόν τον αιώνα σημαντικός υπήρξε ο Πελεκάσης, ζωγράφος με διεθνή αναγνώριση για τα τοπία του, τις προσωπογραφίες και εικόνες που έχουν εκτεθεί και σε Μουσεία.
Πνευματική Ζωή
Η γέννηση της λογοτεχνίας ορίζεται στον δέκατο πέμπτο αιώνα όταν οι ποιητές του νησιού διακρίνονταν όχι μόνο για την ποίηση και την πεζογραφία αλλά και για τις μεταφράσεις αρχαιοελληνικών κειμένων στην καθομιλουμένη. Τον επόμενο αιώνα η Ζάκυνθος συνέβαλε σημαντικά στην Ελληνική λογοτεχνία και τέχνη με την ίδρυση της πρώτης Ελληνικής Ακαδημίας και με σημαντικές προσωπικότητες όπως ο Μαρτέλαος, δάσκαλος του Φώσκoλου, ο Γκουζέλης, ο Σολωμός και ο Μάτεσις, θεατρικός συγγραφέας που θεωρείται ιδρυτής του σύγχρονου ελληνικού θεάτρου.
Ανάμεσα στους ποιητές οι πιο γνωστοί του δέκατου ένατου αιώνα είναι σίγουρα ο Φώσκoλος, του οποίου τα ιταλικά ήταν η μητρική γλώσσα, ο Κάλβος, του οποίου η φράση "Η ελευθερία απαιτεί αρετή και τόλμη" αναγράφεται στο θυρεό της πόλης της Ζακύνθου και ο Διονύσιος Σολωμός στον οποίο αφιερώνεται μια πλατεία και μια εκκλησία.
Ο Σολωμός, που σπούδασε στην Ιταλία και έγραψε ποιήματα και στα ιταλικά, αφού γύρισε στην πατρίδα του τη Ζάκυνθο, δημιούργησε έργα για να στηρίξει το λαό κατά την περίοδο του πολέμου ενάντια στην τουρκική κατοχή , μερικά από τα οποία είναι κορυφαία λυρικά έργα στην σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία.
Γλυπτική
Τον δέκατο όγδοο αιώνα αναπτύχθηκε η ανάγλυφη επεξεργασία του αργύρου και η ξυλογλυπτική, τα δε έργα που έφτιαχναν μπορούσε να τα θαυμάσει κανείς προπάντων στις εκκλησίες.
Ενας γνωστό τεχνίτης αργυροχόος ήταν ο Γ. Μπάφας και δείγμα των υπέροχων έργων του βρίσκεται στην εκκλησία του Αγίου Διονυσίου. Μεταξύ των ξυλογλυπτών, μπορούμε να αναφέρουμε τους αδελφούς Βλάχου, που στόλισαν πολλές εκκλησίες και σπίτια με τα έργα τους, τα οποία στη συνέχεια καταστράφηκαν στο σεισμό του 1953 και τον Στέφανο Ξενόπουλο, ειδικευμένο στην τέχνη του ψηφιδωτού.
Αρχιτεκτονική
Στην πόλη της Ζακύνθου, πριν από τον σεισμό, εναλλάσσονταν αρχοντικά με αστικά και λαϊκά σπίτια και πολυάριθμες εκκλησίες. Η επιρροή των Ενετών επέτρεψε την κατασκευή δημοσίων κτιρίων, δρόμων και γεφυρών που βελτίωσαν την πόλη και μεταξύ 1840 και 1870 ανεγέρθηκαν πολλά νεοκλασικά κτίρια που έδειχναν τον συνδυασμό του βενετσιάνικου με το στυλ μπαρόκ. Αυτό το νεοκλασικό στυλ αναδύεται και στο σχεδιασμό μερικών εκκλησιών. Το 1953, με τον σεισμό και την πυρκαγιά που ακολούθησε, το μεγαλύτερο μέρος της πόλης γκρεμίστηκε και μαζί του η αίγλη του παλιού πολιτισμού.Η ανοικοδόμηση σε λίγες περιπτώσεις έμεινε πιστή στο στυλ των παλαιών αρχοντικών που είχαν καταστραφεί και δεν υπήρξε δυνατόν να ξαναχτιστεί από τις στάχτες μια ολόκληρη πόλη διατηρώντας την ομορφιά και την γοητεία που τώρα μόνο οι πιο γέροι θυμούνται.
